91. Hoe komen we aan heide - 4. Nieuwe natuur
In de drie vorige artikelen is beschreven hoe de Meierij in Brabant na 1200 in ruim een eeuw het hele bestand aan bos kwijtraakte. De boeren konden dus geen gebruik meer maken van hout, blad, eikels, strooisels enz. en moesten dus hun bedrijfsvoering opnieuw uitvinden. Het resultaat was de heide, het in gebruik nemen van de beekdalen en zuinig zijn met bomen. Door toedoen van de hertog van Brabant werden ze bovendien kleine zelfstandigen met financiële verplichtingen in plaats van horigen die afhankelijk waren van de heer, die overigens wel een zorgplicht had. Na 1850 en vooral na 1900 verdween de hei door de introductie van kunstmest. En nu willen we de hei weer terug.
Pol struikheide tussen grassen op een stuk 'nieuwe natuur' dat ca. 15 jaar oud is.
Nieuwe natuur
Ik begrijp heel goed dat de boeren rond 1900 bijna de hele hei hebben omgeploegd en tot akkers hebben gemaakt. Eindelijk was er een mogelijkheid om voor meer dan een of twee kinderen een bestaan te garanderen: 'alle' kinderen konden boer worden. Het ideaal van de boerenfamilies die dat waarschijnlijk al 25 generaties of nog langer waren.
Dat dit een bevolkingsexplosie zou veroorzaken hebben ze zich waarschijnlijk niet gerealiseerd. Al snel bleek dan ook, dat toch niet alle kinderen boer konden en wilden worden en dat ze dus een baan moesten zoeken in de opkomende industrie. En vanuit die hoek ontstond kort na 1900 de behoefte aan ontspanning in de natuur via mensen als Eli Heimans en Jac. P. Thijsse. En sindsdien proberen we natuur te behouden en zelfs terug te krijgen of nieuwe natuur te maken. Ook daarover geen natuurlijk kwaad woord.
Wel vind ik het verrassend dat als we 'nieuwe natuur' willen, dat praktisch altijd de 'schrale' natuur is. We willen steeds heide op droge stukken en blauwgrasland op natte delen. Natuurlijk, onze gronden zijn gemiddeld veel zwaarder bemest dan ze zonder de bijdragen van de mensen zouden zijn. Maar daar staat tegenover dat de heide en de blauwgraslanden veel minder schraal zouden zijn, als de mensen zich er niet mee bemoeiden of bemoeid hadden. Maar waarom planten we zelden een fors loofbos? Om de een of andere reden willen we het landschap van 1900 terug en niet dat van 1200.
In de periode tussen 1400 en 1800 was er geen bos in de Meierij, afgezien van een paar plukjes, maar wel behoefte aan hout. Maar vóór 1800 heeft niemand een poging gedaan om een bos te creëren met uitzondering misschien van het klooster van Postel (nu net over de grens in België) voor de eigen behoefte. En het Mastbos bij Breda (buiten de Meierij) waar sinds 1515 dennen staan voor scheepsmasten dank zij de Oranjes. Na 1800 zijn er wel investeerders geweest die bos aanlegden o.a. voor de productie van mijnhout voor de mijnen bij Luik. En na 1900 kregen we naaldhout op een deel van de heideontginningen, ook vooral voor de mijnbouw maar dan in Zuid-Limburg.
Toch is een loofbos in stand houden veel eenvoudiger dan heide en blauwgrasland en zelfs dan een naaldbos, want loofhout is de natuurlijke eindtoestand dus je hoeft niets te doen om er te komen en te blijven!
Soms is er in de heide een afwisseling van stroken struikheide en grassen zichtbaar zonder een duidelijke oorzaak.
Heide maken is wel en niet moeilijk
In de afgelopen tientallen jaren is gebleken dat een akker ombouwen naar heide helemaal niet zo eenvoudig is. Zelfs een heide in stand houden bleek al moeilijk. De Middeleeuwse boeren vonden het ook moeilijk, maar die waren vooral bang dat ze zandverstuivingen zouden maken. Nu is men bang dat de struikheide overwoekerd wordt door grassen zoals pijpenstrootje terwijl voor de Middeleeuwers de stukken met gras de beste van de gemeint waren.
Waar zit het probleem? Ik heb de indruk dat men nog niet helemaal begrijpt wat precies de oorzaken en gevolgen zijn bij het aanleggen en onderhouden van een heidegebied. Volgens het proefschrift van Annemieke van de Wal "Soil in Transition" (2007) is het helemaal niet zo moeilijk om heideplanten (d.w.z. struikheide - Calluna vulgaris) te laten groeien op een oude akker. Als de grond in principe geschikt is voor heide, kun je de heide gewoon inzaaien op de braakliggende akker, liefst met de bijbehorende schimmel die voor de struikheide stikstof uit de grond beschikbaar maakt. Bijna alle planten werken samen met een of meer schimmels die er vooral voor moeten zorgen dat de planten voldoende stikstof en fosfaat uit de grond kunnen halen. In ruil krijgen de schimmels dan suikers die planten bovengronds maken via de fotosynthese. Over deze samenwerking tussen schimmels en planten is eigenlijk nog maar heel weinig bekend, maar Van de Wal doet in haar proefschrift een poging om dat voor de struikheide duidelijk te krijgen.
Het maken van nieuwe natuur: 2-3 jaar na het kappen van een dennenbos. Op de nattere plekken staan al grassen, op de droge staat struikheide.
Van de Wal zag dat de struikheide zich soms uitstekend kan handhaven tegen de oprukkende grassen en kruiden, maar zich dan niet of nauwelijks kan uitbreiden. De reden is waarschijnlijk de verdediging van struikheide met fenolen. Op een oude akker is meestal voldoende fosfaat aanwezig voor zowel de struikheide als de grassen; daar hoeven ze dus niet om te vechten. Het gaat om de stikstof die kan snel verminderen als er geen nieuwe aanvoer is. Struikheide brengt fenolen in de grond en die remmen bacteriën en schimmels die de grassen nodig hebben om aan voldoende stikstof te komen. Struikheide zelf werkt samen met een langzaam groeiende schimmel die geen last heeft van de fenolen en die de struikheide van stikstof kan voorzien. Samen met zijn schimmel kan de struikheide zich op deze manier blijkbaar prima verdedigen tegen de grassen als hij als eerste een stuk in bezit kan nemen, maar de grassen terugdringen lukt niet. Maar snel een paars bloeiende vlakte creëren lijkt dus niet zo moeilijk
Maar als die paarse heide er is, is de nieuwe natuur nog niet klaar. In de eerste twee jaar neemt de hoeveelheid van de gewenste schimmel bij de struikheide nog toe, maar dan stopt de toename. Op dat moment heeft die nog lang niet het niveau bereikt van een stuk heide dat honderden jaren oud is. Van de Wal heeft 'nieuwe' heide onderzocht tot meer dan 30 jaar oud maar ook daar zit die schimmel nog steeds op het niveau van de eerste twee jaar. Het is niet duidelijk of de hoeveelheid schimmel na twee jaar nog maar zeer, zeer langzaam verder groeit of dat er na 30 jaar nog een extra stap gemaakt moet worden om op het 'Middeleeuwse' niveau te komen.
Een dennenbos werd gekapt en alle hout en strooisels verwijderd. De eerste plant na 2 jaar was de grondster!
Handhaven van heide
Na zo'n 30 of 40 jaar lijkt het verdedigingssysteem van hei uitgewerkt. Dit geldt zowel voor nieuwe hei als voor de oude. De struikheide planten zijn dan oud en moeten vernieuwd worden. Zonder hulp van de mensen lukt dat niet. Grassen en andere planten nemen dan langzaam maar zeker de hei over. Ik vermoed dat rond die tijd zoveel stikstof in de strooisel laag verzameld is, dat de verdediging met fenolen het niet meer redt en dat er dus grassen en dergelijke kunnen groeien.
En de oplossing is dan ook duidelijk want die werd door de boeren sinds de Middeleeuwen gebruikt: heide maaien en afvoeren of iets dieper kappen zodat nog net een klein stukje van wortels en van de strooisel laag werd meegenomen. Echt plaggen dus de hele heideplant als zode wegsteken werd door de boeren niet of nauwelijks gedaan. Dat was verboden volgens de studie van Hein Vera, omdat daardoor het risico op zandverstuivingen te groot werd.
Onze natuurbeheerders weten dat natuurlijk ook, maar maaien of kappen van de hei (en vooral afvoeren) is niet goedkoop. Daarom wordt ook gedacht aan afbranden van de hei. Voor de heideplanten is dat geen groot probleem: er blijft voldoende zaad over en de wortels lopen wel weer uit. Maar het is niet duidelijk of je op die manier niet ook te veel stikstof overhoudt in de grond.
Jan van Dingenen - 2015
Naschrift
Voor het proefschrift van Annemieke van de Wal "Soil in Transition" zie 'Bronnen' onder Links en refs.
Artikelen in deze serie
- 88. Hoe komen we aan heide - 1. Houtkap
- 89. Hoe komen we aan heide - 2. Potas
- 90. Hoe komen we aan heide - 3. Boeren
- 91. Hoe komen we aan heide - 4. Nieuwe natuur